Medżuma Elijahu Kyldży z Bachczyseraju

Konsultacja naukowa:

dr Kamil Stachowski. Katedra Historii Języków i Językoznawstwa, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Recenzja:

dr hab. Tomasz Wicherkiewicz Pracownia Polityki Językowej i Badań nad Mniejszościami, Katedra Orientalistyki, Wydział Neofilologii UAM

dr Artur Konopacki, Zakład Historii Wychowania, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku

Informacje podstawowe

Jazyszłar w języku karaimskim znaczy ‘literatura’. Idea utworzenia Karaimskiej bazy literacko-bibliograficznej narodziła się w 2007 w odpowiedzi na stale wzrastające zainteresowanie piśmiennictwem Karaimów zamieszkałych w Polsce, na Litwie, Ukrainie, w Rosji i we Francji. Ma ona służyć udostępnianiu zainteresowanym osobom próbek literatury karaimskiej, publikacji z XIX–XXI w. dotyczących Karaimów, a także cyfrowej kolekcji czasopism karaimskich. Mamy nadzieję, że baza będzie stanowić podstawowe źródło informacji bibliograficznej w zakresie historii literatury karaimskiej i karaimoznawczej oraz recepcji literatur obcych w kulturze karaimskiej.

Źródło informacji bibliograficznej stanowi kilkadziesiąt europejskich kolekcji prywatnych obejmujących unikalne pozycje druków zwartych, nierzadko także fragmenty ciągów karaimskich czasopism oraz numery czasopism naukowych i popularno-naukowych publikujących artykuły z zakresu karaimoznawstwa. Rejestracją objęto utwory oryginalne – tak literackie, jak i paraliterackie (felietony, eseje, reportaże itp.), przekłady z literatur obcych na język karaimski, artykuły naukowe i popularno-naukowe, recenzje publikacji karaimoznawczych, opracowania krytyczne i historycznoliterackie, współczesne opracowania pieśni karaimskich, opracowania audio (słuchowiska, audiobooki oraz piosenki), a także inne materiały zamieszczane w książkach oraz czasopismach karaimskich, takie jak np. fotografie, nekrologi, listy, sprawozdania czy dokumenty życia społecznego.

W roku 2015 pierwotna relacyjna baza danych autorstwa Marioli Abkowicz, Anny Sulimowicz, Wojciecha Kowalskiego i Joanny Kameduły oparta na silniku MySQL została przekształcona na standard TEI P5. Nowy portal zasilany jest danymi z XML-owej bazy danych, w której umieszczone są dokumenty TEI P5. Standard ten jest szeroko wykorzystywany przez biblioteki, muzea, wydawnictwa i badaczy w celu udostępniania tekstów on-line oraz długoterminowego ich przechowywania. Umożliwia on zawarcie bardzo bogatych metadanych opisowych tak obiektu cyfrowego, jak i jego struktury.

W celu ułatwienia przeszukiwania bazy zostały sporządzone: indeks autorów, indeks tytułów, indeks haseł przedmiotowych, zamieszczono również informacje o autorach. e-jazyszłar. Karaimska elektroniczna baza literacko-bibliograficzna została zrealizowana dzięki dotacji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji i Miasta Wrocław. Prace nad e-Jazyszłar. Karaimskim Archiwum Cyfrowym. T. 1. Karaimską bazą literacko-bibliograficzną zostały zrealizowane dzięki dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministra Administracji i Cyfryzacji, Województwa Dolnośląskiego, Miasta Wrocław, Fundacji Karaimskie Dziedzictwo oraz Wrocławskiego Centrum Rozwoju Społecznego. Konsultacja naukowa - dr Kamil Stachowski.

Literatura podstawowa

Dehtyareva, N. A. i in. (red.). 2001. Krymski karaimy v Ukraini: naukovo-dopomižnij bibliografičeskij pokažčik. 1917 – 1941. Kyjiv: Knižkova Palata Ukrainy.

Firkowicz, M. 1979. Czy wiecie, że… „Coś” z. 1, s. 5, 16.

Hopeavuori, K. 2003. Karaim periodicals in the Karaim Language, I. „Studia Orientalia”, t. 95, s. 169–175.

Jankowski, H. 2012. Literatura krymskokaraimska. „Przegląd Orientalistyczny”, z. 1–2, s. 50–68.

Sulimowicz, A. 1999. Czasopisma karaimskie. „Awazymyz”, z. 2, s. 13–14.

Sulimowicz, A. 2008. Krymskaâ tematika v «Karaj Avazy». „Awazymyz”, z. 4 (21), s. 9–13.

Sulimowicz, A. 2010. Z dziejów gminy karaimskiej w Łucku. Gminny „dom dochodowy”. [w:] Siemieniec-Gołaś, E., Georgiewa-Okoń, J. (red.). Od Anatolii po Syberię. Świat turecki w oczach badaczy. Kraków.

Walfish, B. D. 2003. “Karaite Press and printing”. [w:] Polliack, M. (red.). Karaite Judaism. A guide to its history and literary sources. (= Handbuch der Orientalistik, t. 73). Leiden – Boston: Brill.

Walfish, B. D. (we współpracy z: Kizilov, M.). 2011. Bibliografia Caraitica. An Annotated Bibliography of Karaites and Karaism. Vol. 2. Karaite Text and Studies. (= Études sur le Judaisme Médiéval, t. 43). Leiden – Boston: Brill.

Zajączkowski, A. 1926. Literatura karaimska. „Myśl Karaimska”, t. 3: 7–17.

Zajączkowski, A. 1964. Die karaimische Literatur. [w:] Bazin, L., Bombaci, A., Deny, J., Gökbilgin, T., Fahir, İ., Scheel H. (red.). Philologiae Turcicae Fundamenta, t. 2. Wiesbaden, s. 793–801.

Konsultacja naukowa:

dr Kamil Stachowski. Katedra Historii Języków i Językoznawstwa, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Recenzja:

dr hab. Tomasz Wicherkiewicz Pracownia Polityki Językowej i Badań nad Mniejszościami, Katedra Orientalistyki, Wydział Neofilologii UAM

dr Artur Konopacki, Zakład Historii Wychowania, Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku

Informacje podstawowe

Zabytki piśmiennictwa karaimskiego z XVII–XIX w. są jedynym, niezwykle cennym źródłem wiedzy historycznej o języku karaimskim i jego rozwoju. Są także wyjątkowym świadectwem karaimskiej kultury duchowej. Składają się na nie teksty religijne (przekłady ksiąg Tanachu, modlitwy, pieśni religijne), a także obrzędowe (elegie żałobne), folklorystyczne (medycyna ludowa, wróżbiarstwo) oraz literackie (m.in. przekłady na język karaimski utworów Jana Kochanowskiego stanowiące jedne z pierwszych tłumaczeń twórczości poety). Zachowały się one na kartach rękopisów i starodruków przechowywanych w unikatowej – jedynej w Polsce i jednej z nielicznych na świecie – kolekcji piśmiennictwa karaimskiego. Niezwykle cennymi i rzadkimi w polskim zasobie bibliotecznym są również ciągi czasopism karaimskich z pierwszej połowy XX w. oraz wydawnictwa karaimskiego pisarza i wydawcy Aleksandra Mardkowicza oraz dokumenty życia społecznego (archiwum karaimskiej gminy w Łucku, archiwum Karaimskiego Związku Religijnego w Warszawie, archiwum hazzana Rafała Abkowicza we Wrocławiu), a także zbiory fotografii i dokumentów z archiwów rodzinnych członków karaimskiej społeczności w Polsce.

Wchodzące w skład kolekcji rękopisy, starodruki, wydawnictwa z początków XX w., archiwalia zostały objęte pracami inwentaryzacyjnymi prowadzonymi przez przedstawicieli Związku Karaimów Polskich, jak też w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (NCN) realizowanego przez zespół badawczy pod kierownictwem dr. Michała Németha. W ramach prac nad zbiorami zostały wydzielone rękopisy i starodruki, których stan zachowania budził największe obawy. Od roku 2012 są one sukcesywnie poddawane pracom konserwatorskim w ramach projektów z programu „Wspieranie działań muzealnych”. Dla księgozbioru Józefa Sulimowicza został opracowany pełny program konserwatorski uwzględniający konserwację zachowawczą zbioru. Jego realizację zaplanowano w kolejnych etapach prac nad archiwaliami karaimskimi.

Baza danych dokumentów TEI P5 oraz powiązany z nią portal pozwolą na prowadzenie badań językoznawczych i bibliologicznych niezbędnych do opracowania kolekcji rękopisów i starodruków, które w znacznym stopniu poszerzą obecną wiedzę o języku i piśmiennictwie karaimskim. Niemal wszystkie obiekty materialne tej kultury (świątynie, cmentarze) po 1945 r. znalazły się poza granicami Polski (z wyjątkiem jedynego w kraju karaimskiego cmentarza w Warszawie). Przywiezione w czasie migracji rękopisy, starodruki i archiwalia karaimskie stanowią praktycznie ostatni ślad duchowej kultury tej społeczności. Jednocześnie są one zabytkiem ginącego języka karaimskiego, wymienionego w Czerwonej Księdze języków zagrożonych UNESCO jako krytycznie zagrożony. Mamy więc nadzieję, że katalog posłuży jako punkt wyjścia do dalszych niezbędnych badań historycznych, językoznawczych, literaturoznawczych, etnograficznych, kulturoznawczych oraz religioznawczych.

Mamy również nadzieję, że baza będzie stanowić podstawowe źródło informacji bibliograficznej i źródłoznawczej dla członków społeczności karaimskiej oraz dla badaczy i studentów różnych specjalności – dla językoznawców, kulturoznawców, religioznawców i historyków interesujących się badaniami nad Orientem (przede wszystkim turkologów i hebraistów).

Portal, na którym udostępniony jest katalog zabytków języka karaimskiego zasilany jest danymi z XML-owej bazy danych, w której umieszczone są dokumenty TEI P5. Standard ten jest szeroko wykorzystywany przez biblioteki, muzea, wydawnictwa i badaczy w celu udostępniania tekstów on-line oraz długoterminowego ich przechowywania. Umożliwia on zawarcie bardzo bogatych metadanych opisowych tak obiektu cyfrowego jak i jego struktury.

Prace nad stworzeniem e-Jazyszłar. Karaimskie Archiwum Cyfrowe. T. 2. Baza danych o rękopisach i starodrukach karaimskich w polskich zbiorach prywatnych zostały zrealizowane dzięki dotacji: Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministra Administracji i Cyfryzacji, Województwa Dolnośląskiego, Miasta Wrocław, Fundacji Karaimskie Dziedzictwo, Wrocławskiego Centrum Rozwoju Społecznego oraz ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/D/HS2/00618. Konsultacja naukowa - dr Kamil Stachowski.

Literatura podstawowa:

Dubiński, A. 1979. Karaimische Handschriften in polnischen Sammlungen. „Central Asiatic Journal” t. 23, z. 3–4, s. 147–150.

Dubiński, A. 1985. Karaimskie rukopisi iz kollekcii Ju. Sulimoviča v Varšave. [w:] Abdurachmanov, G. A., Chodžiev, A. P. i in. (red.). Tjurkskoe jazykoznanie. Materialy III vsesojuznoj tjurkologičeskoj konferencii, Taškent 10–12.IX.1980. Taškent, s. 20–24.

Jankowski, H. 2012. Literatura krymskokaraimska, „Przegląd Orientalistyczny”, z. 1–2, s. 50–68.

Muchowski, P. 2013. Folk Literature of the Polish-Lithuanian Karaites: Abkowicz 3 Manuscript, Part 2. Paris.

Németh, M. 2011. Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew script (19th–20th Centuries). A Critical Edition. (= Studia Turcologica Cracoviensia, t. 12). Kraków.

Németh, M. 2013. Karaim Letters of Jehoszafat Kapłanowski. I. Critical Edition. „Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis”, t. 130, s. 237–257.

Németh, M. 2013. Karaim Letters of Jehoszafat Kapłanowski. II. Linguistic analysis. „Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis”, t. 130, s. 259–276.

Németh, M. 2015. A historical phonology of Western Karaim. The process of diversification into dialects. „Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis”, t. 132, z. 167–185.

Németh, M. 2015. An early North-Western Karaim Bible translation from 1720. Part 1. The Torah. „Karaite Archives”, t. 2, s. 109–142.

Németh, M. 2015. An early North-Western Karaim Bible translation from 1720. Part 2. The Book of Ruth. „Karaite Archives”, t. 3, s. 49–102.

Németh, M. 2015. An early North-Western Karaim Bible translation from 1720. Part 3: A contribution to the question of the stemma codicum of the Eupatorian print from 1841. „Karaite Archives”, t. 3, s. 103–118.

Olach, Zs. 2013. A Halich Karaim translation of Hebrew biblical texts. (= Turcologica 98). Wiesbaden.

Poznański, S. 1909. Die karäische Literatur der letzten dreissig Jahre. „Zeitschrift für hebræische Bibliographie”, t. 13, s. 110–118, 140–151.

Poznański, S. 1909. Nachtrag zur „Karäischer Literatur der letzten dreissig Jahre“. „Zeitschrift für hebræische Bibliographie”, t. 13, s. 180–818.

Poznański, S. 1910. Zweiter Nachtrag zur „Karäischer Literatur der letzten dreissig Jahre“. „Zeitschrift für hebræische Bibliographie”, t. 14, s. 57–61, 93–95, 112–115, 153–154.

Poznański, S. 1912–1913. Karäisch-tatarische Literatur. „Keleti Szemle”, t. 13, s. 37–47, 360.

Poznański, S. 1913–1914. Karäisch-tatarische Literatur. „Keleti Szemle”, t. 18, s. 150–151.

Poznański, S. 1918. Karäisch-tatarische Literatur. „Keleti Szemle”, t. 14, s. 223–224.

Poznański, S. 1918. Karäische Drucke und Druckereien. „Zeitschrift für hebræische Bibliographie”, t. 21, s. 32–48, 66–83.

Poznański, S. 1920. Karäische Drucke und Druckereien. „Zeitschrift für hebræische Bibliographie”, t. 23: 63–68.

Sklare, D. 2003. A Guide to Collections of Karaite Manuscripts. [w:] Polliack, M. (red.). Karaite Judaism. A Guide to its History and Literary Sources. Leiden 2003, s. 893–924.

Sulimowicz, J. 1972. Materiał leksykalny krymskokaraimskiego zabytku językowego (druk z 1734 r.). I. Rocznik Orientalistyczny 35, 1, 37–76.

Sulimowicz, A. 2014. Polonya'daki özel koleksiyonlarda bulunan Karayim elyazmalarının durum ve içerikleri [= Karaimskie rękopisy w prywatnych kolekcjach w Polsce. Stan zachowania i zawartość]. [w]: VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi 30 Eylül – 04 Ekim 2013 İstanbul. Bildiri kitabı, t. 2, s. 429–438.

Sulimowicz, A. 2015. Lutsk Karaite Manuscripts and Documents in ‎the Józef Sulimowicz Collection. „Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae”, t. 68, z. 2, s. 175–182.

Sulimowicz, A. 2015. Nieznany przekład Roty na język karaimski, „Almanach Karaimski”, t. 4 [w druku].

Sulimowicz, A. 2015. Karaim manuscripts of Crimea ‎in Polish collections. „Rocznik Orientalistyczny”, t. 68, z. 2, 2015.

Tuori, R. 2013. Karaite zĕmīrōt in Poland-Lithuania: A study of paraliturgical Karaite Hebrew poems from the seventeenth and eighteenth centuries. Helsinki.

Walfish, B. D. 2003. “Karaite Press and printing”. [w:] Polliack, M. (red.). Karaite Judaism. A guide to its history and literary sources. (= Handbuch der Orientalistik, t. 73). Leiden – Boston: Brill.

Walfish, B. D. (we współpracy z: Kizilov, M.). 2011. Bibliografia Caraitica. An Annotated Bibliography of Karaites and Karaism. Vol. 2. Karaite Text and Studies. (= Études sur le Judaisme Médiéval, t. 43). Leiden – Boston: Brill.

Zajączkowski, A. 1926. Literatura karaimska. „Myśl Karaimska”, t. 3: 7–17.

Zajączkowski, A. 1964. Die karaimische Literatur. [w:] Bazin, L., Bombaci, A., Deny, J., Gökbilgin, T., Fahir, İ., Scheel H. (red.). Philologiae Turcicae Fundamenta, t. 2. Wiesbaden, s. 793–801.

Społeczność Karaimów polsko-litewskich, której centrum życia religijnego i społecznego przez ponad 600 lat były Troki na Litwie, pozostawiła po sobie niezwykle cenne zbiory dokumentów przechowywane w na Litwie w bibliotekach i kolekcjach prywatnych, są to przywileje królewskie, dokumenty życia społecznego, archiwum zarządu duchownego, fotografie. Celem zadania realizowanego w latach 2017-2018 jest m. in. kwerenda w zbiorach bibliotecznych w Wilnie oraz opracowanie i publikacja źródeł dotyczących historii społeczności karaimskiej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zdanie tworzy nową jakość w efektywnej ochronie i popularyzacji karaimskiej spuścizny kulturowej, będącej częścią dziedzictwa polskiego pozostawionego za granicą, budującej świadomość historyczną oraz tworzącej fundament tożsamości narodowej.

Do roku 1945 centrum życia społecznego i religijnego Karaimów zamieszkujących od ponad 600 lat w Rzeczpospolitej Polskiej, były Troki na Litwie. Dokumenty Karaimskiego Zarządu Duchownego w Trokach stanowią niezwykle istotne źródło wiedzy o społeczności karaimskiej w Polsce oraz jej roli w kształtowaniu polityki wschodniej Rzeczpospolitej międzywojennej. Obecnie dokumenty te przechowywane są na Litwie. Część zbiorów nadal jest w dyspozycji Karaimskiej Gminy Wyznaniowej na Litwie, pozostałe zaś znajdują się w dziale rękopisów Biblioteki Wróblewskich Litewskiej Akademii Nauk (BWLAN), gdzie przechowywane są trzy kolekcje dokumentów karaimskich: F143 Archiwum Seraji Szapszała, F301 Archiwum Karaimskiego Zarządu Duchownego w Trokach oraz F305 Archiwum Szymona Firkowicza. Dokumenty z tych trzech kolekcji stanowią od lat obiekt zainteresowania historyków, językoznawców i literaturoznawców zajmujących się tematyka karaimską. Kwerendy prowadzone przez naukowców z Polski, Litwy i Ukrainy pozwoliły odnaleźć wiele dokumentów i odsłonić nowe karty historii społeczności karaimskich lub rzucić światło na znane już fakty z ich dziejów. Kolekcje te pilnie potrzebują wykonania pełnej inwentaryzacji i opracowania.

W roku 2013 Na łamach „Almanachu karaimskiego” rozpoczęto publikację materiałów źródłowych z kolekcji F143 (została opublikowana korespondencja Ananiasza Zajączkowskiego z Hadży Serają Szapszałem). W zbiorze tym przechowywanych jest m.in. wiele pism oficjalnych i listów prywatnych, które Szapszał otrzymywał przebywając jeszcze w Rosji, potem w Persji, na Krymie, w Stambule i w końcu w Wilnie.

Jego korespondentami byli nie tylko rodzina i przyjaciele, lecz także naukowcy i przedstawiciele władz Rzeczpospolitej i instytucji państwowych, a także pochodzący z Krymu członkowie społeczności karaimskiej, a po I wojnie światowej żyjący w rozproszeniu w całej Europie. Dokumenty te, dotyczące nie tylko wewnętrznych spraw społeczności karaimskiej, lecz również sytuacji politycznej i prawnej w miejscach zamieszkiwania jej przedstawicieli, stanowią niezwykle cenne źródło informacji o wydarzeniach z okresu rewolucji bolszewickiej i dwudziestolecia międzywojennego, oraz okresu wojny i powojennego.

W latach 2014-2015 podjęto prace nad opracowaniem wybranych wątków związanych z losami karaimskich białych emigrantów rozproszonych w Europie, staraniach S. Szapszała o zabezpieczenie losu Karaimów w obliczu zagrożenia faszyzmem (M. Abkowicz, R. Witkowski).

W latach 2014-2018 badania nad dziejami gminy karaimskiej w Łucku w okresie międzywojennym, oparte m. in. o zbiory BWLAN prowadziła A. Sulimowicz.

W ramach zadania prowadzona jest poszerzona kwerenda w kolekcjach karaimskich BWLAN oraz edycja materiałów źródłowych, a także publikacja istotnych dla poznania losów Karaimów Rzeczpospolitej od drugiej połowy XIX w. do połowy wieku XX, wprowadzenie opisów do nowej bazy danych pt: KOLEKCJE KARAIMSKIE W BIBLIOTECE WRÓBLEWSKICH LAN i udostępnienie opracowania na stronie www.jazyszlar.karaimi.org.

Osoby zainteresowane współpracą przy opracowywaniu materiałów źródłowych do dziejów gmin karaimskich zapraszamy do kontaktu i współpracy.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.